Recenzja książki Vaclava Havla "Zmieniać świat"

W poszukiwaniu straconych czasów, albo pochwała naiwności

                                                                                                       

                                                                                                          oficrec

Ta recenzja mogłaby się składać z samych cytatów. Nie będzie cytatów. Ta recenzja będzie się składać z samych refleksji. Będą to refleksje z lektury książki Vaclava Havla „Zmieniać świat”, na którą składają się eseje, przemówienia i artykuły  wybrane i przełożone przez Andrzeja S. Jagodzinskiego.

Kim był Vaclav Havel? To tak, jakbym spytał, kim był Karol Wojtyła, Dalajlama albo  Gandhi. Nie chcę nikogo urazić, więc napiszę, kim był dla mnie. Dla mnie Vaclav Havel był człowiekiem, który wyprowadzał Europę z mrocznej epoki totalitaryzmów i wprowadzał ją w pełen nadziei XXI wiek. „Zmieniać świat” to książka pełna nadziei, wiary i miłości, że ten niedoskonały świat trzeba nieustannie zmieniać, nie zgadzając się na kłamstwo i zło. I o tym mówią zamieszczone w tomie teksty, które powstały między 1985 a 2010 rokiem. To zapis ćwierćwiecza, które było dla Havla oczekiwaniem, euforią i w pewnym sensie rozczarowaniem. Tym, co scala wszystkie te sprzeczne emocje, jest właśnie nadzieja, która pcha świat do przemian.

Wielkie słowa zazwyczaj świadczą o wielkiej naiwności. Ale w wypadku Havla jest to naiwność prowadząca do zwycięstwa. Jakże zatem mówić o naiwności? Wszak to siła, która pchała i pcha tych wszystkich wielkich współczesności, by, nie bacząc na słupki, zimne, matematyczne wyrachowanie, statystyczne prawdopodobieństwo, zmieniać świat. Taką zmianą był przełom lat 80. i 90., który unicestwił molocha ZSRR i dał wolność narodom Środkowej Europy. Vaclav Havel w tej historycznej przemianie urzeczywistnił, jak pisze Bohumil Hrabal, dwa mity: Prometeusza, bo dał ludziom ogień nadziei, za co musiał cierpieć, tzn. gnić w czechosłowackim więzieniu, oraz Sokratesa, bo gorszył młodzież, buntując ją przeciw dyktaturze kłamstwa i wolał pozostać wierny ojczystemu prawu niż udać się na emigrację. Efekt ten sam – lata spędzone w więzieniu. Czy ludzie tacy jak Havel mieli prawo mieć nadzieję? Tak – ale była to nadzieja, że warto zmieniać świat mimo wszystko, nie czekając na nagrodę. Była to nadzieja rodem z trzeciego ważnego dla kultury europejskiej mitu – mitu Syzyfa, który dźwiga głaz mimo świadomości daremnego trudu. Bo przecież „zmieniać świat” nie znaczy uczynić go doskonałym, ale dążyć w określonym kierunku, jak Syzyf – ku górze.

Nie lubię jak dziś havlovską naiwnością, ale i wielkością, gęby sobie wycierają ci od słupków, statystyk i od kasy, ci wszyscy zwani ładnie liberałami, a patrzący jedynie „jakby tu swoje ucapić”, parafrazując słowa Ernesta Brylla z wiersza o Ikarze. To oni swoją chciwością, zapatrzeni w ilość zer na swoich kontach bankowych, doprowadzili cywilizację europejską do ekonomicznego wyczerpania, zapominając o duchowym wymiarze kultury Zachodu. W esejach Havla duch i wartości zawsze mają pierwszeństwo nad zyskiem. I o tym zdają się zapominać także ci, którzy dziś z upodobaniem przytaczają słowa wielkiego Europejczyka, a nawet wydają jego teksty.

Na zakończenie przytoczę tylko jeden cytat z przemówienia „Europo, nie ulegaj złu”, wygłoszonego już pod koniec życia czeskiego prezydenta, w 2009 roku: „ Za jeden z największych błędów obecnej polityki – zwłaszcza wspólnoty euroatlantyckiej – uważam stawianie interesów gospodarczych ponad wszystko inne”.  Jeśli chcemy, by myśl Vaclava Havla ożywiała europejską refleksję na temat współczesnego świata, musimy o tym pamiętać.

Bądźmy zatem naiwni i z maniakalnym uporem trwajmy w przekonaniu, że ludzkość zawsze znajdzie swoich Havlów i Gandich, którzy przypomną, że człowiek nie może istnieć w kontekście fałszu i zniewolenia; że w koncepcji „wielkiej naiwności” to prawda i wolność generują wszystkie inne wartości.

Recenzja książki "Zniknąć" Petry Soukupowej

                                                                                                     

oficrec

Był kiedyś taki film, jeden z ważniejszych filmów czechosłowackiej Nowej Fali - „Straszne skutki awarii telewizora”. Była to przewrotna i ostra satyra na relacje panujące w podstawowej komórce społecznej socjalistycznego państwa. Gdy dziś oglądam po raz kolejny ten film, nie wydaje mi się on tak śmieszny jak za pierwszym razem. Dziś ten film wydaje mi się w dużej mierze smutny. Jak to u czeskich twórców bywa często – to taki śmiech, by się nie popłakać. Podobne uczucie towarzyszyło mi podczas seansu „Wesela” Smarzowskiego. Jednak Petra Soukupova w swojej książce „Zniknąć” nie zamierza się śmiać. Pokazuje ona kryzys rodziny, ale nie ma tu miejsca na satyrę. O zbyt poważnych sprawach tutaj mowa, by kwitować  temat szyderstwem, bo rzecz idzie o ludzkie szczęście.

„Zniknąć” składa się z trzech dłuższych nowel, które są opowieściami o współczesnej rodzinie. Utwory te cechuje mistrzowska narracja, gdzie z pozoru zwykłe, rodzinne historie ukazane są z różnych punktów widzenia i misternie splecione w sieć refleksji, doświadczeń i marzeń składających się na ludzkie życie. Soukupova stara się oddać pełny obraz ludzkiej egzystencji, która ukazana jest zarazem od wewnątrz jak i z perspektywy najbliższych osób. Nie będę opisywał treści poszczególnych historii: „Zniknął”, „Na krótko”, „Wianuszek” – to co najważniejsze znajdą Państwo w informacji o książce. Jednak nie jest to książka, która da się streścić. Autorka wnika bardzo głęboko w sieć wzajemnych relacji rodzinnych, które trzymają człowieka na uwięzi i nie pozwalają na bycie wolnym i szczęsliwym. Bo dla Sokupovej pojęcia te pozostają wobec siebie w bardzo scisłym związku.

Głównymi bohaterami są tutaj dzieci, to właśnie ich perspektywa jest dla autorki najciekawsza. Kuba z utworu „Zniknąć” i Vojta z „Na krótko” są w wieku szkolnym, Helena z „Wianuszka” jest dojrzałą kobietą, która rozważa jak relacje z ojcem, a raczej ich niepewność, wpłynęły na jej życie. W każdym opowiadaniu ktoś znika, zawsze jest kogoś brak. Ten brak mocno wpływa na doświadczenie egzystencjalne i bagaż, który człowiek zabiera w życie. Rodzina to nie miła sielanka. To trudne zadanie, któremu często nie jesteśmy w stanie podołać. U Petry Soukupovej wszyscy jesteśmy tak często bezradni – i dzieci, i kobiety, i mężczyźni. Nie ma tutaj obarczania winą, jest za to głęboka analiza relacji rodzinnych, które są w głębokim kryzysie. Pokazany jest tutaj paradoks naszych czasów – nie chcemy, nie potrafimy stworzyć zdrowej rodziny, bo wolimy być wolni, jednak ta rodzina cały czas do nas wraca jako doświadczenie dzieciństwa, które  niesiemy przez całe życie.

 Sięgając po książki czeskich autorów liczymy na humor. Książce „Zniknąć” brak tego elementu. Można by z tego uczynić zarzut, że ciężko, że zbyt wnikliwie, że to trochę taka depresyjna książka o niemożności wyzwolenia. Jednak dzięki tej powadze, bardzo kobiecej powadze dodajmy, Petrze Soukupovej udało się objąć szeroki i trudny temat. Refleksja należy do czytelnika.

Papież Franciszek i Norwid

"Z jakże wielką radością głoszę wam: Chrystus zmartwychwstał! Chciałbym, aby 

ta wieść dotarła do każdego domu, każdej rodziny, zwłaszcza tam, gdzie jest 

najwięcej cierpienia, do szpitali, do więzień. - Stańmy się narzędziami 

miłosierdzia, kanałami, przez które Bóg może nawadniać ziemię, strzec całego 

stworzenia i sprawić, aby rozkwitła sprawiedliwość i pokój."

Papiez Franciszek mówi rzeczy tak proste, oczywiste, wręcz banalne. Przecież  nie mówi jakichś szalonych rewelacji, powtarza jedynie słowa Ewangelii. " Bo byłem głodny, i daliście mi jeść; byłem spragniony, i daliście mi pić; przybyszem byłem, a przygarnęliście mnie;  nagi - a odzialiście mnie; zachorowałem, i odwiedziliście mnie; znalazłem się w więzieniu, a przyszliście do mnie".

Z tego człowieka emanuje dobro, każdy jego gest, każde słowo przypomina o  humanizmie chrześcijanina, trosce o świat, który człowiek ma zadanie chronić i dbać o niego. W sporach zdążyliśmy zapomnieć, o tym , co najważniejsze - empatii wobec cierpienia, wobec bólu, która zawsze jest empatią Boga, cierpiącego na krzyżu. Żeby nigdy nie być samotnym. Żeby wiedzieć, że w takich chwilach On jest najbliżej. 

Jest w człowieku żądza, pragnienie władzy, pieniędzy, seksu; w końcu uśmierzania egzystencjalnego bólu, w końcu pragnienie wolności, samotności, oderwania, w końcu unicestwienia, pustki. Lecz gdy patrzę na papieża Franciszka, który obejmuje dziecko z porażeniem mózgowym, budzi się nadzieja. Od swojej nędzy możemy uciec jedynie w ramiona drugiego człowieka. Tego słabego,  dotkniętego, chorego, samotnego.

I ta świadomość, strach,  że świat temu dobru nie pozwoli rozkwitnąć, że świat to dobro upodli. Ta niemożność, o której pisał Norwid m.in. w "Fortepianie Chopina". Zmarł gdzieś w przytułku, pochowany w zbiorowej mogile dla nędzarzy gdzieś w Paryżu.

A w tym... coś grał - taka była prostota 
Doskonałości Peryklejskiéj, 
Jakby starożytna która Cnota 
W dom modrzewiowy wiejski 
Wchodząc, rzekła do siebie: 
"Odrodziłam się w Niebie 
I stały mi się Arfą - wrota, 
Wstęgą - ścieżka... 
Hostię - przez blade widzę zboże... 
Emanuel już mieszka 
Na Taborze!" 
I była w tym Polska - od zenitu 
Wszechdoskonałości dziejów 
Wzięta tęczą zachwytu - 
- Polska - przemienionych kołodziejów! 
Taż sama - zgoła 
Złoto-pszczoła... 

Tak mi się schodzą tutaj i Franciszek, i Norwid, i Antyk, i Emanuel, i Tabor,i Polska, wszechdoskonałość i prostota.. I że

Piętnem globu tego - niedostatek: 
Dopełnienie?... go boli!... 
On - rozpoczynać woli 
I woli wyrzucać wciąż przed się - zadatek! 
- Kłos?... gdy dojrzał - jak złoty kometa - 
Ledwo że go wié w ruszy - 
Dészcz pszenicznych ziarn prószy, 
Sama go doskonałość rozmieta... 

Ale przecie to nie porażka, bo zarówno słowo Norwida, muzyka Chopina, gest Franciszka,  słowo Chrystusa trwają. Mimo szyderstw on są żywe.

always look on the bright side of life

Polska epoka lodowcowa

Niech zima trwa jak najdłużej. Sportowa zima. To, co nam zrobił Adam Małysz, dając nam zimę nie wymaga komentarza. Ale kibice myśleli, że , no wiecie, polska zima i nic sie z tego nie urodzi. A tu mamy Piotra Żyłę - aforystę i skoczka. Kamila Stocha - mistrza świata. Drużynę skoczków z pierwszym brązem mistrzowskim. Kamil do tego zaliczył pudło Pucharu Świata. Krystynę Pałkę ze srebrem mistrzowskim mamy. No i boginię Justynę deklasującą Norweżki w biegach narciarskich, choć zamęczyły ją na mistrzostwach, ale srebro i tak było. Coś tam panczeniści jeszcze. A już niecały rok do Soczi.
Niech nam mrozi, zimni kibicom zatem, chociaż wiosna. Oby marzenia, żeby za nas powygrywali trochę, spełniły się za rok.
Żeby już nie narzekać na kopaczenie. Always look on the bright side of life.

Recenzja książki Tomasza Jamrozińskiego "Schodząc ze ścieżki"

                               MIASTO Z GLINY
                               
                                                                 oficrec

Już na pierwszej stronie „Schodząc ze ścieżki” pada pierwsze słowo na literkę K. Potem jest już tylko więcej. Czy więcej znaczy lepiej? Tak.

Wracamy do końcówki XX wieku. Wtedy była sobie zbrodnia - dwóch chłopaków ledwie po maturze zostało w bestialski sposób zamordowanych w okolicy glinianki Michalina. Wtedy ukręcono sprawie łeb. Po latach powraca do niej Bartosz Zdaniewicz – aspirant częstochowskiej policji. Pomaga mu doświadczony komisarz Wołoszynow, który ma pokręcony życiorys, pije gęsto, mieszając trunki w przedziwnych kombinacjach oraz bluzga co drugie słowo, jak na prawdziwego gliniarza przystało. Autor – Tomasz Jamroziński – nie pozostawia czytelnikowi złudzeń. Nie jest to książka dla miłośników subtelności w staromodnym stylu. To kryminał z krwi, głównie z krwi. I z mroku.

Miasto z gliny. Częstochowa jest od strony południowej, czyli jadąc w stronę Katowic, gęsto usiana firmami produkującymi cegły, tzw. cegielniami. Od peryferyjnej dzielnicy Gnaszyn przez Kawodrzę po Raków ciągnie się sieć glinianych wyrobisk, czyli glinianek. Wypełnione wodą stanowiły miejsce dzikiego wypoczynku w letnie dni. Wypoczynku, trzeba dodać, niebezpiecznego – wyrobiska te słyną z dużej głębokości, dna, które szybko się urywa i zimnych prądów, powodujących skurcze. Nad tymi dzikimi zbiornikami często dochodziło do tragedii, gdy utopił się jakiś dzieciak albo upojony letnim skwarem i tanim, kapslowanym winem młokos. Tworzyło to groźną legendę glinianek na czele z największą z nich – Michaliną położoną w okolicach dzielnicy Raków. Jest to stara, robotnicza dzielnica, która przechowywała w latach 50-. robotników dla tamtejszej huty. Osiedla z czerwonej cegły, czerwonej jak stalinowskie lata, mają dziś niezapomniany klimat, szczególnie w jesienne dni, gdy opadną liście.

Sceneria to bardzo mocny punkt powieści Jamrozińskiego. Jest mrocznie i złowieszczo. Ten klimat udaje się utrzymać pisarzowi przez całą powieść. Dodatkowo mamy wiele scen obyczajowych z naszej współczesności, które okraszają kryminalną fabułę. Powoduje to mocne zakorzenienie w rzeczywistości – na całe szczęście autor nie ucieka od świata przedstawionego i pozwala czytelnikowi weń wniknąć i uwierzyć. Podobnie jest zresztą z postaciami, które także są autentyczne. Pozwala to czasami przymknąć oko na językowe niezręczności, które zdarzają się w powieści. A specjalnie mój wielki szacunek wzbudza strona warsztatowa powieści i znajomość realiów życia policjantów, a także zagadnień z dziedziny kryminalistyki. Widać tutaj solidną robotę i konkretny zamysł, który udało się autorowi zrealizować. Może trochę za dużo tych mądrości życiowych w stylu „choć nie jestem detektywem, zawsze znajdę budkę z piwem” i erotycznych wynurzeń, gdzie wkrada się nieporadność, jednak, biorąc pod uwagę , że „Schodząc ze ścieżki” jest prozatorskim debiutem pisarza, wypada tylko pogratulować i prosić o jeszcze.

Jamroziński w swojej książce nieustannie „schodzi ze ścieżki”. Patrzy na Częstochowę nie z perspektywy jasnogórskiego szczytu, ale z peryferyjnych zakamarków. Nie defiluje Aejami Najświętszej Maryi Panny, ale błąka się gdzieś po chaszczach i zapomnianych miejscach. Odkrywa przed oczyma czytelnika postaci, stojące z dala od wzorców szlachetnych szeryfów. Bohaterowie powieści to prawdziwe postaci, o mocno zindywidualizowanym języku. Czuć tutaj doświadczenie poetyckie (autor jest twórcą dwóch tomów wierszy), które świetnie się sprawdza również w tworzeniu klimatycznych opisów. Całe szczęście, że Jamroziński nie poszedł drogą Marcina Świetlickiego i nie stworzył galaretowatego niby-kryminału, ale rzetelną powieść z krwi i mroku.

I w tej całej beczce miodu jest łyżka dziegciu. Ja rozumiem, że rynek ma swoje prawa, ale reklamy pewnej firmy umieszczone na wewnętrznej stronie okładek cały czas atakowały podczas lektury i psuły przyjemność. Ja z tak agrssywnym podejściem spotkałem się tylko raz i także w kryminale częstochowskiego pisarza, i była to reklama tej samej firmy. Czy doczekaliśmy czasów, że czytając książkę, co 50 stron będzie nas walił po oczach napis „Przerwa na reklamę”? Mnie nie przeszkadza, że na 72 stronie coś bohatera „kuło i szczypało”, ale takich zabiegów, jak powyższe, poproszę jak najmniej, a najlepiej wcale.

                                                             
                                     

Recenzja "Szamana" Egona Bondy'ego

                      

Egon Bondy i światy przefiltrowane

         

oficrec                                                

                                                          

Znamy go jako przyjaciela pana Hrabala i jednego z bohaterów „Czułego barbarzyńcy”. To on krzyczał: „Kurwa fix!”, gdy Vladimir nasikał mu do butów. To jego teksty śpiewali muzycy legendarnego czeskiego zespołu Plastic People of the Universe. To on był bohaterem reportażu Mariusza Szczygła, otwierającego książkę „Zrób sobie raj”. Tekst jest o tyle ważny, że Szczygieł odnalazł zapomnianego, starego Bondy'ego niedługo przed śmiercią i skonfrontował realność z hrabalowską legendą nim było za późno. Niby znamy Egona Bondy'ego właściwie Zbynka Fiszera, ale czy ten buddyjski marksista, który przychodzi do nas, fascynatów Czechofilów, z mgły literackiej legendy, był dobrym pisarzem?

Lubił wypić – tak samo jak Hrabal i Vladimir. Szaman cały czas popija sfermentowane jeżyny, więc to chyba on. Miał kłopoty z gastryką, Szaman też, więc to chyba on. Tu mam kłopot – po obiecującym początku, gdzie mamy opis defekacji, trochę mało tych perfum, na które czekałem. Egon Bondy właściwie Zbynek Fiszer miał naturę dwoistą i taki jest „Szaman”, książka słabo znana i u nas, i u Czechów, i u Słowaków. Bo Egon Bondy właściwie Zbynek Fiszer był pod koniec swego żywota Słowakiem. „Szaman” bondowski także łączy różne światy -  ludzi pierwotnych, polujących na mamuty z systemem politycznym - groteskową komuną znaną pisarzowi z autopsji; duchowość z fekaliami; mądrość bohatera mieszana się z konformistyczną głupotą. Czytelnik nie wie do końca, czy Szaman to bohater, czy antybohater, jakby to, co pozytywne i negatywne nie miało specjalnie dla autora znaczenia i było czymś relatywnym, nietrwałym. 

I te wszystkie odległe światy bardzo tutaj do siebie pasują, a raczej przepływają, tworząc archetypiczno-biologiczny kolaż, który mówi czytelnikowi więcej prawdy o świecie i o nim samym niż jakaś naukowa rozprawa z dziedziny antropologii. Właśnie przez sięgnięcie do pierwocin człowieczeństwa, przez dotarcie do biologicznych uwarunkowań rozwiniętych ssaków, jakimi jesteśmy, czytelnik może zbliżyć się do zapomnianych prawd o ludzkiej naturze, zmierzyć się z mitem i wizją – tymi przesłoniętymi, zabudowanymi przez kulturę elementami, do których odwoływała się sztuka pierwotna. Jest zatem „Szaman” Bondy'ego ponownym zdefiniowaniem pojęcia sztuki, która miast doraźna, winna być uniwersalna, a to oznacza duchowa.

Być człowiekiem oznacza dbać o prawdę. To wszystko - mówi Szaman. I to jest bardzo prawdziwa książka. A za jej przybliżenie polskim czytelnikom należą się słowa podziękowania wydawnictwu Ha!art i tłumaczowi Arkadiuszowi Wierzbie.

Recenzja książki Wacława Radziwinowicza "GOGOL w czasach Google'a"

                      Bez pół litra Rosji nie razbierjosz

                                                                                  

Polska historia jest ściśle związana z historią Rosji. Truizm to mocno wyświechtany, jednak po chwili zastanowienia dochodzimy do wniosku, jak mało wiemy o współczesnej Rosji. Sam jestem z pokolenia, które przez kilkanaście lat wkuwało rosyjski jako obowiązkowy przedmiot i pamiętam czasy „Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej”, które dawało możliwość zwiedzania terytoriów byłego ZSRR. Wtedy nasi sąsiedzi mieli powiedzonko: „kurica nie ptica, Polsza nie zagranica”. Wszystko było takie bliskie – jedna wielka socjalistyczna rodzina, pełna radości i szczęścia. Pod przywództwem „matuszki Rosji” na czele słowiańszczyzny.

A dziś zastanawiamy się, jakże tę Rosję zrozumieć, jak pojąć tę pogmatwaną rosyjską, często pijaną, duszę? To, co było bliskie stało się dalekie, niejednokrotnie wrogie, obce. Dlatego książka Wacława Radziwinowicza, wieloletniego korespondenta „Gazety Wyborczej” w Rosji, „Gogol w czasach Google'a” ma szansę przybliżyć nam tę tematykę. Jest to unikalny przewodnik po rosyjskich realiach, ale także po rosyjskiej duszy.

A dusza to skomplikowana i rozdarta. Z jednej strony czuła i delikatna, z drugiej brutalna. Ach duszo rosyjska – jakże cię pojąć, gdyś skąpana w krwi czeczeńskich i osetyńskich ofiar, gdyś zalana łzami biesłańskich matek jak wrak „Kurska”, gdyś utopiona w bagnie korupcji. A nad tobą, Rosjo, jak słońce promienne, twarz wielkiego wodza – Władimira Putina! To on, słowiański wódz prawdziwy, rozumie i rozgrzesza, choć bywa surowy! Ale pod jego jasnym spojrzeniem czujesz się, Rosjo, bezpieczna. Tak jak powinna się czuć bezpiecznie kobieta w ramionach prawdziwego mężczyzny! Rosjo – dziś znowu stajesz się piękna i wielka, a wszyscy patrzą na ciebie z podziwem i strachem zarazem. I wara wrogom twym, Rosjo! Żaden „obrońca” tak zwanych praw humanitarnych nie będzie się tutaj czuł bezpiecznie! Żadne frazesy o prawdzie i wartościach nie mogą, Rosjo, przesłonić twej wielkości!

„Gogol w czasach Google'a” to korespondencje z lat 1998-2012, pisane dla „Gazety Wyborczej”. Z tej perspektywy dobrze widać jak ewoluowała w Polsce myśl na temat Rosji. Pierwsze teksty są bardzo ostre, krytycznie jednoznaczne, pełne gorzkiej ironii i sarkazmu. Nie ma tu zgody na łamanie praw człowieka, jest natomiast troska o los uwięzionych. Ton tych tekstów jest w wielu miejscach bezwzględną krytyką mocarstwowych zapędów Moskwy. Z czasem jednak ton staje się miększy, jakby pogodzony, że Wielka Rosja wielka być musi i że Europa, a w szczególności Polska, nie powinny ujadać jak rozszczekane pieski, bo ząbki mogą potracić.

A może jednak warto wrócić do źródeł, które towarzyszyły odzyskiwaniu polskiej niepodległości? Może warto wrócić do tego, co charakteryzowało postawę Polski na arenie miedzynarodowej wobec łamania praw człowieka przez władze Kremla? Może warto powrócić do tradycji „Solidarności” , gdzie nie było zgody na kłamstwo i przemoc, a o złu mówiło się otwarcie i bez strachu?