Z okazji 100 Pana Hrabala

Menzel i Hrabal - spółka bardzo odpowiedzialna w szczególności dla fanatyków czeskich klimatów

Najpierw były "Perły na dnie" z 1965 roku - film składający się z czterech nowel. Jedną z nich realizuje zaledwie 28-letni Menzel - jest to opowiadanie z debiutanckiego tomu "Perełka na dnie" (1963) pod tytułem "Śmierć pana Baltazara". W momencie swojego oficjalnego debiutu Hrabal miał 49 lat, należał zatem do innego pokolenia niż Menzel; przede wszystkim pisarz pamiętał krótki okres wolności między 1918 a 1939. W swojej twórczości wielokrotnie będzie powracał do tamtego okresu jako do "złotego okresu" swojego życia.
"Śmierć pana Baltazara" to pozornie sielankowa historyjka - oto rodzinna, niedzielna wyprawa na wyścigi motocyklowe, której towarzyszą swobodne rozmowy o niczym, zabarwione nonsensownym humorem; panuje atmosfera błogiego relaksu na łonie natury. Za chwilę rozegra się tragedia. To typowe połączenie dla hrabalowskiej poetyki. Jedno jest pewne - już w tym filmie widać, że Menzel doskonale czuł prozę autora "Zbyt głośnej samotności". Ciekawostką w tym filmie jest pojawienie się stryja Pepina, autentycznej postaci, której Hrabal poświęcił swą pierwszą powieść - "Cierpienia starego Wertera". W filmie "Perły na dnie" pojawia się też sam Hrabal - to postać mężczyzny wychodząca ze swojego mieszkania na praskiej Libni, które poetycko nazywał "Na Grobli Wieczności". W scenerii starej kuźni przerobionej na mieszkanie rozgrywa się wiele utworów mistrza czeskiej prozy.
Drugim filmem spółki Hrabal - Menzel są już oskarowe "Pociągi pod specjalnym nadzorem" z 1966 roku. Nie jest to mój ulubiony film tego duetu, zresztą sama książka też nie przypadła mi do gustu tak bardzo jak pozostałe dzieła mistrza Bohumila. Co zatem zadecydowało, że właśnie ten obraz stał się symbolem czeskiego kina lat sześćdziesiątych? Wydaje mi się, że chodzi tu o uniwersalny temat, jakim jest wojna i specyficzne, "szwejkowskie" podejście do zagadnienia. Tak to już jest, że filmy muszą być w pewnym sensie przewidywalne, aby dotrzeć do szerokiej publiczności. Odniesienie do tradycji Haszka pozwoliło uniknąć problemów interpretacyjnych.
Nie potrafię odpowiedzieć na pytanie, na ile to, co działo się w kulturze czeskiej w pierwszej połowie lat 60-tych, miało wpływ na wolnościowy zryw narodu czeskiego w 1968, dość że efektem tych nastrojów jest wg mnie najdoskonalsze dzieło spółki - "Skowronki na uwięzi". Jest to adaptacja opowiadania z tomu "Sprzedam dom, w którym już nie chcę mieszkać" zatytułowanego "Dziwni ludzie". Na terenie huty pracują wspólnie mężczyźni poddani resocjalizacji poprzez pracę, dawni "burżuje" i więźniarki schwytane podczas nielegalnej próby przekroczenia granicy. Dzieli ich tylko płot i czułe oko anioła stróża, czyli więziennego strażnika. Potrzeba bliskości i uczucia jest silniejsza niż strach przed karą - między resocjalizowanym młodzieńcem a więźniarką rodzi się uczucie. Film ukończono w 1969, już po objęciu władzy przez radzieckiego namiestnika Gustawa Husaka. Przez 20 lat leżał na półce, by 1990 roku zdobyć nagrodę Złotego Niedźwiedzia na festiwalu w Berlinie. Wspaniałe aktorstwo, śmiech poprzez łzy, specyficzny hrabalowski humor czynią ten obraz najbliższym przekazowi literackiemu Bohumila Hrabala.
Lata siedemdziesiąte, czasy rządów wspomnianego Gustawa Husaka, to dla Hrabala trudny okres. Przyjmuje postawę spolegliwą wobec komunistycznych rządów i szerokim łukiem omija drażliwe tematy. Tak powstają "Postrzyżyny" przeniesione na ekran w 1980 roku. Jest to utwór poświęcony matce pisarza Marie Hrabalowej. To utwór pełen miłości i fascynacji jej osobą. Trzeba wspomnieć, że Bohumil był nieślubnym dzieckiem Marie, usynowionym przez kierownika browaru w Nymburku - ta postać także jest ważna dla całości filmu. Kobieta w "Postrzyżynach" reprezentuje żywioł, odwagę, pragnienie przygody; mężczyzna zaś zdrowy rozsądek, powagę, stateczność. Jednak oboje ukazani są w sposób ciepły, ma się wrażenie, że to nie walczące ze sobą przeciwne wartości, ale świat uzyskujący doskonałość poprzez wzajemne dopełnienie. Ciekawostka - Hrabalowi dostało się po głowie parasolką podczas pokazu filmu w "Stanach Zadowolonych"; obecna na seansie feministka zarzuciła mu poniżenie kobiety w scenie, gdy bohaterka zostaje ukarana przez swego męża za obcięcie warkocza (tytułowe "postrzyżyny").
W 1983 roku powstaje film "Święto przebiśniegu". Hrabal zamieszkał wtedy na wsi o nazwie Krsko, położonej kilkadziesiąt kilometrów od Pragi. Ten film jest moim zdaniem najbliższy piwno-biesiadnemu wyobrażeniu o czeskiej rzeczywistości. Cenię ten film za humor i lekkość tematu, choć i tu nad sielskim klimatem unosi się widmo tragedii.
Aleksander Kaczorowski - polski znawca Hrabala - pisze o "Postrzyżynach" i "Święcie przebiśniegu", że były to obrazy przesłodzone, zanadto konformistyczne w stosunku do ciężkiej rzeczywistości tamtego okresu w Czechosłowacji. Dla mnie ten brak zainteresowania polityką, objawiający się w podpisaniu lojalnej wobec reżymu "Antykarty", nie stanowi dużego problemu. Obydwa utwory zasługują na uwagę poprzez to, że pokazują ludzi starających się żyć tak, jakby na świecie nic złego się nie działo, mimo że tragedia jest o krok.
I w końcu "Obsługiwałem angielskiego króla" - film wg mnie nie tak dobry jak poprzednie, bo powstał po śmierci Hrabala. Myślę, że nieobecność pisarza podczas powstawania scenariusza spowodowała, że film stracił odrobinę z klimatu charakterystycznego dla poprzednich dzieł. Jest to poza tym utwór dotyczący najważniejszych pytań epoki o faszyzm i komunizm. Menzel poszedł w tę bardzo uniwersalną stronę i trochę pozostawił samemu sobie głównego bohatera - pana Dziecię. Filmowi brakło tego charakterystycznego dla Hrabala pochylenia się nad zwykłym człowiekiem, nad którego głową przetaczają się burze historii.
Menzel i Hrabal to skrajnie różne osobowości - Hrabal plebejski i kochający piwo monogamista, wierny do końca swojej Pipsi; Menzel - abstynent, podróżujący po świecie dżentelmen, miłośnik płci przeciwnej. Obaj przez cały czas trwania znajomości byli do siebie zdystansowani, zawsze do siebie na "Pan". Cóż - nierzadko bywa, że z połączenia tak różnych żywiołów powstaje coś wartościowego, takiego jak spółka Hrabal i Menzel.